اثری وگذری - بخش هشتم

یکی از معروف ترین آثار تاریخ اسلامی در  کشورِ مصر مرقدِ امام شافعی رحمه الله است.

امام شافعی معروف تر از تعریف ومشهورتر از إشهار است،مذهبِ وی بر بزرگیی وی کافیست.

در کتاب سیف المقلدین علی اعناق المنکرین مؤلف آن قصهء را نقل کرده است که گویا باری بعضی حنفیه با بعضی شافعیه در ضمن کدام بحثی که داشتند از کثرت علماء گفتند که در کدام مذهب بسیارتر است و احناف ثابت کردند که تعداد علماء آنان بر علماءِ شوافع صدمرتبه بیشتر است و از این طریق آنان را ملزم ساختند.

این قصه گرچند در باب استدلال نمی گنجد زیرا اصلِ مخاصمت در همچو مسائل معنایی ندارد، با اینهم اگر از انصاف نگذریم علماءِ معروف امت که قسمت عمدهء تراث اسلامی را نوشتند منتسبین مذهب شافعی بودند تا سرحدی که کتبِ بعضی منتسبین مذهب شافعی در میان سائر مذاهب نیز تدریس میشود.جوینی، غزالی، رازی،بیضاوی،نووی،عسقلانی،سیوطی  کسانی اند که کتب اینها در میان سائر مذاهب نیز تدریس میشود.

اما روی دیگر انصاف ایجاب میکند که این نیز گفته شود که اگر مبنای امور بر کمیت نباشد وبر کیفیت باشد، اهمیت عقل در اجتهادِ امام ابوحنیفه بر همه کمیتِ مذهب شافعی ومالکی و فضلاً عن حنبلی برتری میکند،مثلاً همین شرطِ فقاهت راوی و فرق بین راویی حافظ وراویی فقیه، وهمین سخت گیری در تخصیص عموم کتاب الله توسط روایت حدیث،یک اجتهاد بی نظیر است، اما متأسفانه متأخرین احناف این مسئله را بر دیوار زدند  و از این مذهبِ بزرگ چنان محدود ساختند که امروز حنفیی مسکین مجبور میشود یُسر وسهولت را گاهی از حنبلی قرض بگیرد،یعنی این مذهب یسر به مذهبِ عُسر بدل شده است.والله المستعان.

به زیارت مرقد امام شافعی چندبار دیگر هم در سابق رفته بودم، اینبار نیز با جمع دوستان و درسلسله زیارت مراقد علماء واولیاء رفتم.

امام محمدابن ادریس ابن عباس ابن عثمان شافعی قریشی در سال 150 هجری در غزهء فلسطین تولد شده و در دوسالگی به مکه رفته ودر سرزمین آبائی اش جوان شده است، از مکه به مدینه رفت و شاگرد امام مالک شد و از آنجا عازم عراق شد، آنجا با شاگردان ارشد امام ابوحنیفه رحمه الله یعنی قاضی ابو یوسف ومحمد ابن الحسن شیبانی آشنا شد،و مخصوصا از محمدابن الحسن فقه امام ابوحنیفه را آموخت.

از نقلی که شافعی از مجالس مدینه وعراق میکند معلوم میشود که حلقهء درسی امام مالک قیدگیرانه تر بوده و بحث در نزد امام مالک چندان فضای باز نداشته است،گرچند شخص امام مالک واقعیت گرایی را در تفسیر نصوص بسیار جای میداد،مصالح مرسلهء مالک معروف است،به هرحال از نظر طبیعت شخصی، امام مالک مرد مهیب بوده و قیل وقال در مجلس وی راه نداشته است، اما در عراق فضای بحث باز بوده و کار تاجایی میکشد که طریقِ مُدارَسهء شافعی با شیبانی بیشتر ازاینکه به رابطهء استاد وشاگرد بماند به رابطهء دو باحث وپژوهشگر می ماند. و این ناشی از عقلگرایی شاگردان امام ابوحنیفه بود که امام برای آنان وضع کرده بود.

شافعی بسال 201 وارد مصر گردید در مصر سه سال بیشتر سپری نکرد که داعیی اجل را لبیک گفت، اما معلوم میشود این 3سال سالهای پرفیضی بوده است و چنان اشتغال به طلب علم در اوج خود بوده که شافعی از بسیار اقوال قدیم خود برمیگردد و اجتهادات جدیدی میکند که بنام مذهب جدید شافعی معروف است.

شافعی بسال 204 هجری مصادف با 816میلادی وفات یافت  و قبر وی محل تردد اصحاب واحباب وی گردید.

با دفن شدن شافعی در آنجا،آن گورستان در نظر بسیاری چنان محبوب آمد که میخواستند همانجا دفن شوند،و امروز آن قبرستان فاصلهء ده ها کیلومتر را از طول وعرض اشغال کرده است.

نخستین کسی که قبر امام شافعی را دوباره تجدید کرد سلطان صلاح الدین ایوبی رحمه الله بود که این کار را در 572هجری انجام داد و سه سال بعد ازان تاریخ یک مدرسهء بزرگ ساخت که مختص به نشر فقه شافعی بود ونام انرا صلاحیه گذاشت،ایوبیها شافعیان متشدد بودند.

بعد از صلاح الدین برادر زادهء وی الملک الکامل الأیوبی مرقد فعلی امام شافعی را با چنین قبهء بزرگ در چوکات یک مسجد ساخت که در تصویر می بینید ،این قبه از نظر هنری تحفهء گرانبهای هنری محسوب میشود،از میان آن یک زنجیر دراز آویزان است که بعضی میگویند برای دانه دهی کفترها وکبوترها ساخته شده،وبعضی میگویند این زنجیر آویزان از بطن قبه رمزِ عِلم شافعی می باشد، وبعضی میگویند حیثیت عَلم وپرچم شافعی را داشته است.

در عصر مملوکی سلطان اشرف قایتبای و سلطان قانصوه غوری مزار امام شافعی را مرمت کردند، و در دورهء عصرِ عثمانی والی عثمانی برمصر که علی بیک یا علی بیک الکبیر نام داشت قبر وساختمان آن را دوباره ترمیم کرد.

اما در آخرین بار وزارت جهانگردی وآثار باستانی مصر با هزینهء 22 ملیون جنیه مصری در سال 2019 مزار امام شافعی را ترمیم کرد که بیشتر عبارت از پاک کاری وغبار زدایی و تجدید رنگها بود.

در درون مقبرهء امام شافعی و در اطاق جداگانه ی عالم بزرگ شافعی شیخ الاسلام زکریا الأنصاری شافعی دفن است که صاحب تألیفات معروف در تفسیر وحدیث میباشد.اما در کنار قبر امام شافعی دو تن اعضای خانوادهء سلطنتی مصر نیز دفن هستند که وصیت به دفن در کنار وی کرده بودند.

در کنار مرقد و مسجد قدیم امام شافعی مسجدی نیز بنام مسجد امام شافعی بنا شده است که آنرا امیر عبدالرحمن کتخدا در سال 1762 بنا کرده است.

نا گفته نماند در باب اعتقاد،اشعری ها که منسوب به ابوالحسن اشعری اند از اتباع مذهب شافعی اند، همانطور که ماتریدی ها منسوب به ابومنصور ماتریدی از اتباع مذهب احناف اند ولی احنافی که اشعری باشند هم وجود دارد،واین هردو فرقهء اشعری وماتریدی صلب عقیدهء اهل سنت والجماعت را،جمهور اهل سنت والجماعت را،سواد اعظم امت مسلمه را در جهان از ده قرن به اینسو تمثیل میکنند.

از اقبال علیه الرحمه است:

سبز بادا خاک پاک شافعی

 عالمی سرخوش ز تاک شافعی

فکر او کوکب ز گردون چیده است

سیف بُرّان وقت را نامیده است