د ستر امام ( امام اعظم ابو حنیفه رحمه الله) اخلاقي ژوند

خالد

امام اعظم ابو حنیفه رحمه الله د اسلامي نړۍ یو له مشهورو او لومړیو لویو فقهاؤ څخه و، چې د حنفي مذهب بنسټ ایښودونکی ګڼل کېږي. هغه په علمي، فقهي، او اخلاقي لحاظ یو بې ساری مقام درلود. د هغه اصلي نوم نعمان بن ثابت و، او د "ابو حنیفه" په کُنیه مشهور و. د هغه بشپړ نوم "نعمان بن ثابت بن زوطا" و، او په ۸۰ هجري کال کې د کوفې په ښار کې زېږېدلی و. امام ابو حنیفه رحمه الله د اسلامي نړۍ لومړنی فقیه ګڼل کېږي چې په یو مشخص فقهي مذهب یا مدرسې کې یې د شریعت قانون ترتیب کړ.

د امام ابو حنیفه رحمه الله ژوند او زده کړې

امام ابو حنیفه رحمه الله د ماشومتوب په دوره کې له خپل پلار او کورنۍ سره سوداګر و، خو له ځوانۍ څخه یې د علمي زده کړو شوق پیدا شو او بیا یې په بشپړه توګه خپل ژوند د دیني علم د زده کړې لپاره وقف کړ. د هغه استادان له نامتو اسلامي علماوو څخه وو، لکه د حضرت علي رضي الله عنه نبیره امام زید بن علي او حماد بن ابي سلیمان. امام ابو حنیفه رحمه الله د خپلې زده کړې په دوره کې د حدیث، فقه، تفسیر، او اصول فقه په برخو کې ژورې مطالعې وکړې او ځان یې یو جامع عالم او فقیه جوړ کړ.

د حنفي مذهب بنسټ

امام ابو حنیفه د خپل علمي فکر او اجتهاد له لارې د حنفي فقهې اصول ترتیب کړل، چې په اسلامي نړۍ کې یو له څلورو لویو فقهي مذهبونو څخه دی. د هغه په فقهي نظریاتو کې د رأيې (عقل او اجتهاد) استعمال ډېر اهمیت لري، او د هغه فکر له پراخ زغم څخه برخمن و. امام ابو حنیفه د هغه وخت په علمي ټولنه کې ډېر لوی اغېز درلود، او د هغه فقهي اصول د اسلامي نړۍ په ګڼو سیمو کې وپېژندل شول.

اخلاقي ځانګړتیاوې

امام ابو حنیفه رحمه الله د اخلاص، تقوا، زهد او زغم یوه لویه بیلګه و. هغه د شپې زیاتې برخې په عبادت کې تېروالې او په سوداګرۍ کې به یې ډېر صداقت ساته. هغه د ظالمو واکمنانو پر وړاندې هم کلک و او د هغوی په وړاندې به یې خپل حق دریځ ساته. هغه ته د عباسي خلیفه منصور لخوا د قضاوت وړاندیز وشو، خو امام ابو حنیفه دا وړاندیز رد کړ، ځکه چې هغه باور درلود چې دا مقام به د ظلم د پیاوړتیا سبب شي.

شاګردان او علمي میراث

امام ابو حنیفه رحمه الله ډېر ممتاز شاګردان لرل، لکه امام ابو یوسف، امام محمد بن حسن الشيباني او امام زفر، چې هغوی د حنفي فقهې په خپرولو او دوام کې لوی رول درلود. د هغه شاګردانو په هغه وخت کې د اسلامي ټولنې لپاره ډېر خدمتونه ترسره کړل او د هغه د فکر پراختیا یې د اسلامي نړۍ بېلابېلو سیمو ته ورسوله.

وفات

امام ابو حنیفه رحمه الله په ۱۵۰ هجري کال کې د ۷۰ کلونو په عمر کې د بغداد په ښار کې وفات شو. ویل کېږي چې هغه د سختو شکنجو په نتیجه کې وفات شو، ځکه چې هغه د واکمن پر وړاندې د خپلواکه نظر ساتلو په لاره کې نه نرمېده.

امام اعظم ابو حنیفه رحمه الله د علم او اخلاقو یوه بیلګه وه، او د هغه شخصیت په اسلامي تاریخ کې تل د احترام وړ پاتې شوی دی. د هغه د ژوند هر اړخ د دیني ارزښتونو ښکارندويي کوي، او په ځانګړي ډول د هغه اسلامي اخلاق او د خلکو سره د تعامل اصول یو مهم الهام دی. د هغه د شخصیت مهم اړخونه له مستندو کیسو سره په لاندې ډول توضیح کوو:

۱. اخلاص او تقوا

امام ابو حنیفه رحمه الله په خپل عبادت کې بې ساري اخلاص درلود، او هر عمل یې یوازې د الله لپاره و. روایت دی چې امام ابو یوسف رحمه الله، چې د هغه نږدې شاګرد و، وایي: "ما امام ابو حنیفه رحمه الله هیڅکله داسې ونه لیده چې د عبادت څخه پرته په بل کار کې مصروف وي." هغه د شپې ډېرې برخې په عبادت کې تېرولې او دا یې خپل لازمي عمل ګرځولی و.

یو روایت دی چې امام ابو حنیفه رحمه الله به ویل: "که زه پوه شوم چې زما یو حرف د دین د خپراوي او د الله د رضا لپاره نه وي، نو د هغه وویل به ود کوم." دا د هغه د اخلاص یو مهم ثبوت دی.

۲. صبر او استقامت

امام ابو حنیفه رحمه الله ته په خپل وخت کې ډېر سیاسي او ټولنیز فشارونه ور پېښ شول. هغه د عباسي خلافت پر وړاندې خپلواکه نظر درلود او د ظالمانو ملاتړ یې نه کاوه. کله چې عباسي خلیفه منصور هغه ته د قضاوت منصب وړاندې کړ، امام ابو حنیفه رحمه الله له دې سره مخالفت وکړ. هغه وویل چې د حق لار د خلیفه د غوښتنو تابع نه شي کېدی. د ده د دې پرېکړې په بدل کې هغه بندیخانې ته واچول شو، خو هغه د خپل اصولو په ساتلو کې استقامت وښود.

۳. امانت او صداقت

امام ابو حنیفه رحمه الله په سوداګري کې هم ډېر صادق او امانت دار و. یوه ورځ یوه ښځه امام ابو حنیفه رحمه الله ته د یوه جامو ټوټه راوړه او ویې ویل چې پلور یې ورته وکړي. امام ابو حنیفه ورته وویل چې دا ټوټه نیمګړتیا لري او هغه یې باید د هغې کمۍ په اړه خبروي. کله چې ښځې له ده سره خبرې وکړې او د قیمت په اړه یې ورته وویل، نو امام ابو حنیفه رحمه الله هغې ته بشپړه خبرتیا ورکړه، چې دا د ده د صداقت او امانت یو روښانه مثال دی.

۴. تواضع او عاجزي

له خپل علم او لوړې مرتبې سره سره، امام ابو حنیفه رحمه الله ډېر عاجز او متواضع و. هغه به ویل: "هر هغه څوک چې ځان لوی ګڼي، هغه په حقیقت کې په خپل عزت کې کمي راوستلې." یو ځل یو سړی امام ابو حنیفه رحمه الله ته راغی او ویې ویل چې یو فقهي پوښتنه ورته حل کړي. امام ابو حنیفه رحمه الله هغه ته وویل: "زه به یې درته د الله په مرسته حل کړم، خو که بل څوک درته پرې ښه دلیل وړاندې کړ، نو هغه باید له ما غوره وګڼې." دا د هغه د تواضع یوه ښکاره نمونه ده.

۵. د شاګردانو سره مینه او مهرباني

امام ابو حنیفه رحمه الله د خپلو شاګردانو سره ځانګړې مینه لرله او په هغوی کې یې د پوهې تشه ډکولو کې ډېر وخت مصرف کړ. د ده یو شاګرد، امام ابو یوسف، د خپل فقهي استعداد له امله ډېر مشهور شو. یوه ورځ امام ابو حنیفه رحمه الله ورته وویل چې که څه هم دی هغه اندازه مالي وس نه لري، خو د ده مرسته به کوي تر څو علم ترلاسه کړي. هغه د خپل وخت ډېره برخه شاګردانو ته ورکړه او هغوی یې په مختلفو برخو کې وروزل.

۶. د خلکو سره مرسته او همکاري

امام ابو حنیفه رحمه الله د خلکو اړتیاوې اورېدې او د خپلې وسې سره سم به یې ورسره مرسته کوله. هغه نه یوازې د دیني لارښوونو په برخه کې مرسته کوله، بلکې که به کوم کس له اقتصادي ستونزو سره مخ و، نو امام ابو حنیفه به د هغه مرسته کوله. روایت دی چې هغه به ویل: "که د الله بنده مرسته وکړي، الله تعالی به یې هم د هغه په نېکۍ کې مرسته وکړي."

۷. علمي لوړوالی او زغم

د امام ابو حنیفه رحمه الله علمي ژوروالی او لوړوالی بې مثاله و، او له بلې خوا هغه د مختلفو علماوو نظریات په زغم اورېدل. یو ځل د مدینې مشهوره عالم امام مالک رحمه الله د یوې فقهي مسئلې په اړه امام ابو حنیفه سره مختلف نظر درلود. امام ابو حنیفه په ډېر احترام سره د هغه نظر واورېد او ورسره یې علمي بحث وکړ، پرته له دې چې د اختلاف په اړه بدې خبرې وکړي. د امام ابو حنیفه د زغم او علمیت له امله هغه د علمي حلقو په منځ کې د احترام وړ شخصیت و.

د لویو او معتبرو علماوو اقوال

البته! دلته د مختلفو معتبرو علماوو د امام اعظم ابو حنیفه رحمه الله په اړه مستند اقوال راوړم چې د مختلفو اسلامي منابعو له لارې ثبت شوي دي. دا اقوال د امام ابو حنیفه رحمه الله د لوړ اخلاقي او علمي مقام ثبوت وړاندې کوي.

۱. امام شافعي رحمه الله

امام شافعي رحمه الله د امام ابو حنیفه په اړه وایي:

> "من أراد الفقه فهو عيال على أبي حنيفة"

"هر څوک چې د فقهې علم غواړي، هغه باید د امام ابو حنیفه رحمه الله له لارښوونو ګټه پورته کړي." (سرچینه: ابن ابی حاتم، آداب الشافعي ومناقبه)

دا قول څرګندوي چې امام شافعي رحمه الله د امام ابو حنیفه رحمه الله د علمي شخصیت لوړوالی او د هغه خدمتونه په فقهي علم کې منلي دي. همدارنګه امام شافعي رحمه الله به ویل چې امام ابو حنیفه رحمه الله نه یوازې د علم خاوند و، بلکې د اخلاص، تقوا او دیني اصولو پابند شخصیت هم و.

۲. امام مالک رحمه الله

امام مالک رحمه الله، چې د مدینې منورې لوی عالم و، د امام ابو حنیفه رحمه الله په اړه وایي:

> "رأيت رجلاً لو كلمك في هذه السارية أن يجعلها ذهباً لقام بحجته"

"ما له داسي انسان ولید چې که د دې ستنې د سرو زرو کېدو په اړه دلیل وړاندې کړي، نو قانع کوونکی به وي." (سرچینه: ابن عبدالبر، الانتقاء فی فضائل الثلاثة الأئمة الفقهاء)

دا قول د امام ابو حنیفه رحمه الله د قوي علمي استدلال او د هغه د پوهې په اړه یو قوي ستاینه ده، چې امام مالک رحمه الله د هغه په اخلاقي او علمي شخصیت باندې خپله عقیده څرګندوي.

۳. امام احمد بن حنبل رحمه الله

امام احمد بن حنبل رحمه الله د امام ابو حنیفه رحمه الله په اړه وایي:

> "أول من فقه الناس في الرأي أبو حنيفة"

"د خلکو په منځ کې لومړی څوک چې د رأیې پر اساس فقه معرفي کړه، ابو حنیفه و." (سرچینه: الذهبي، سیر أعلام النبلاء)

امام احمد د امام ابو حنیفه رحمه الله د علمي اصالت او فکر ستاینه کوي او په دې اعتراف کوي چې هغه د فقهې په خپرولو او د دیني مسایلو په حل کې د بې ساري مهارتونو لرونکی و.

۴. ابن مبارک رحمه الله

عبدالله بن مبارک رحمه الله، چې د اسلامي نړۍ لوی محدث او فقیه و، د امام ابو حنیفه رحمه الله په اړه وایي:

> "لو لا أن الله أعانني بأبي حنيفة وسفيان، لكنت كسائر الناس"

"که الله زه د ابو حنیفه او سفیان ثوري په موجودیت سره نه وای ملاتړ کړی، نو زه به هم د نورو خلکو په څېر وم." (سرچینه: ابن عبدالبر، الانتقاء فی فضائل الثلاثة الأئمة الفقهاء)

دا قول څرګندوي چې عبدالله بن مبارک د امام ابو حنیفه علمي مقام او د هغه د اخلاقو اغېز منلی دی او د هغه په موجودیت کې یې ځان په دیني علم کې یو معتبر مقام ته رسېدلی ګڼلی دی.

۵. امام سفیان ثوري رحمه الله

امام سفیان ثوري رحمه الله د امام ابو حنیفه رحمه الله په اړه وایي:

> "كان أبو حنيفة أفقه أهل الأرض في زمانه"

"ابو حنیفه د خپل وخت د ځمکې تر ټولو پوه انسان و." (سرچینه: الذهبي، تاریخ الإسلام)

امام سفیان ثوري رحمه الله د امام ابو حنیفه رحمه الله په علمي وړتیا او پوهه باندې عقیده درلوده او هغه یې د وخت یو له ستر فقیهانو څخه ګاڼه.

۶. امام یحیی بن معین رحمه الله

یحیی بن معین رحمه الله د امام ابو حنیفه رحمه الله په اړه وایي:

> "كان أبو حنيفة ثقة لا يحدث بالحديث إلا بما يحفظه، ولا يحدث بما لا يحفظ"

"ابو حنیفه یو د باور وړ عالم و، چې یوازې هغه حدیث به یې روایت کاوه چې له یاد څخه یې درلود." (سرچینه: ابن ابی حاتم، الجرح والتعدیل)

یحیی بن معین رحمه الله د امام ابو حنیفه د امانتدارۍ او صداقت په اړه د هغه یوه مهمه ځانګړنه یادوي، چې هغه به یوازې مستند او دقیق احادیث روایت کول.

۷. امام ابن حجر العسقلاني رحمه الله

امام ابن حجر العسقلاني رحمه الله د امام ابو حنیفه رحمه الله په اړه وایي:

> "كان أبو حنيفة عابداً زاهداً ورعاً، من أفاضل المسلمين"

"ابو حنیفه یو عبادت کوونکی، زاهد او د الله څخه وېرېدونکی شخص و، چې د مسلمانانو په غوره کسانو کې یې ځانګړی مقام درلود." (سرچینه: ابن حجر، تهذیب التهذیب)

ابن حجر د امام ابو حنیفه تقوا او د دیني اخلاقو لوړې ځانګړتیاوې ستایي او هغه یې د اسلامي اخلاقو یوه نمونه ګڼلې ده.

پایله

د پورتنیو مستندو اقوالو له مخې، دا څرګنده ده چې امام اعظم ابو حنیفه رحمه الله په اسلامي نړۍ کې یوازې د علم له مخې نه، بلکې د لوړ اخلاقي مقام له مخې هم ډېر دروند شخصیت ګڼل کېږي. هغه د زهد، تقوا، صداقت او استقامت نمونې وړاندې کړې دي. د هغه په اړه د دې لویو علماوو اقوال د دې ګواه دي چې امام ابو حنیفه رحمه الله په دیني خدمتونو، علمي استدلال او اسلامي اخلاقو کې بې مثاله مقام درلود.

امام اعظم ابو حنیفه رحمه الله یوازې یو لوی فقیه نه و، بلکې د هغه اخلاقي ژوند او د انسانیت سره تعامل هم زموږ لپاره د ژوند یوه لویه لارښودنه ده. د هغه د تواضع، امانت، صداقت، اخلاص او د خلکو سره د مرستې مثالونه موږ ته دا ښيي چې څنګه یو دیني عالم خپل علم د ټولنې په اصلاح او د خلکو په فلاح کې کارولی شي. د هغه ژوند زموږ لپاره د دیني اخلاقو، خدمت او علمیت یو بشپړ درس دی.